Ben je woke of niet?

Je bent woke of niet

Een heikel en beladen onderwerp: voor je het weet trap je links en rechts op tenen. Toch waag ik het er een blog over te publiceren, juist omdat het begrip zo manifest in onze samenleving aanwezig is; maar dan wel zonder waardeoordeel.

Zoals je weet hebben we in ons land al geruime tijd een beweging die bekend staat onder de naam "woke". Deze beweging is niet meer weg te denken uit onze samenleving en streeft niet alleen naar veranderingen in de samenleving, maar tracht ook onze taal zelf te hervormen. Het geloof achter deze aanpak is dat taalbeheersing een buitengewoon krachtig instrument kan zijn om jouw gedrag te transformeren en op die manier politieke macht te verwerven. Het is overigens een echo van de beroemde uitspraak van George Orwell in zijn dystopische meesterwerk '1984': "De partij erkent de onmetelijke kracht van woorden en streeft daarom ernaar de gedachten van haar burgers te manipuleren door het gebruik van Newspeak."

De term newspeak verwijst naar de totalitaire taal die in het fictieve regime van Orwell wordt ingezet om jouw individuele gedachten te sturen en te beheersen. Een hedendaagse tegenhanger vinden we in wat we "wokespeak" zouden kunnen noemen. Hierbij komen taal, ethiek en regel-geving samen in een poging om politieke macht te verwerven en maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen. Het lijkt er in eerste instantie op dat de woke-beweging streeft naar een rechtvaardigere wereld, beweert criminoloog Bart Collard MSc van de Universiteit Leiden, maar is in feite een ideologie die intolerantie omarmt en streeft naar radicale gelijkheid en uniformiteit.

Het begrip woke vindt zijn oorsprong in het Afro-Amerikaans Engels en duidt op het bewustzijn van diepgeworteld racisme in de samenleving. Deze term kreeg meer betekenis door belangrijke gebeurtenissen, zoals de Black Lives Matter-beweging, die reageerde op tragische inciden-ten zoals de dood van Michael Brown in 2014. Niet alleen in de Verenigde Staten, maar ook in Nederland heeft de woke-beweging een impact gehad. Dit heeft uiteindelijk ook geleid tot intensieve debatten over onderwerpen als #MeToo, de Zwarte Piet-traditie en het koloniale verleden van Nederland. Toch moeten we bedenken dat er aanzienlijke verschillen bestaan tussen de Amerikaanse en Nederlandse context met betrek-king tot racisme en discriminatie. Nederland heeft zijn eigen historische achtergrond en dynamiek, en een directe overname van Amerikaanse interpretaties van racisme is niet altijd even toepasselijk.

De woke-beweging is inherent activistisch van aard. Op zichzelf kan dat positief zijn, want we zien door de geschiedenis heen de positieve veranderingen die daardoor werden teweeggebracht. Maar evenzo kan het ook leiden tot verharding en polarisatie. Dankzij de opkomst van nieuwe media heeft dit activisten wel in staat gesteld om boodschappen snel te verspreiden en acties efficiënt te coördineren, maar tegelijker-tijd bracht het uitdagingen met zich mee met betrekking tot beheersbaarheid. In de Nederlandse context valt op dat woke-activisten zich soms richten op het aanpassen van lokale tradities en symbolen. Discussies over Zwarte Piet, straatnamen en monumenten illustreren hoe de beweging tracht om geschiedenis en cultuur te herinterpreteren. Volkomen fout en onzinnig, want geschiedenis is ontstaan in een bepaalde context. Dat we over bepaalde rollen en gebeurtenissen inmiddels anders zijn gaan denken, wil nog niet zeggen dat dit destijds een geldig argument was. Zulke dwaze experimenten zorgen ook voor polarisatie, die soms ontstaat tussen activisten en de bredere samenleving; contra-productief voor een inclusieve dialoog.

De complexiteit van de woke-beweging onderstreept de dubbelzinnige aard van activisme. Hoewel het bewustwording en positieve verande-ring kan stimuleren, kan het evenzeer een voedingsbodem zijn voor verdeeldheid en tegenreacties. Het begrijpen van de bredere context en gevolgen van deze beweging is cruciaal om een volledig beeld te krijgen van hoe taal en activisme samenlevingen beïnvloeden. Door de snelle verspreiding via sociale media kon het voor allerlei vormen van uitsluiting, discriminatie, achterstelling en ongelijkheid worden gebruikt. Maar woke wordt ook vaak verward met geëscaleerde vormen van een cancelcultuur. De cultuursocioloog Walter Weyns, hoogleraar aan de Universi-teit Antwerpen, schreef in zijn boek “Wie wat woke?” dat hij de term wokisme liever niet gebruikt. Dan wekt het namelijk de indruk dat het een afgeronde ideologie is met denkers, verantwoordelijken en spokespersons. Wat het beslist niet is: woke is veel losser.

Volgens Monique Roelofs, hoogleraar filosofie van kunst en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam, werd de term woke de afgelopen tien jaar gepopulariseerd en uitgebreid, maar veranderde langzaam ook de betekenis. "Nu gaat het over bewustzijn van allerlei vormen van sociale onderdrukking, structureel privilege en het heeft ook expliciet met seksualiteit en gender te maken." Tegelijkertijd is het bekender, maar ook negatiever geworden en vatten mensen het meer op als belediging. Inmiddels kent 65 procent van bevolking het begrip, in 2020 was dit nog 49 procent. Vooral 55-plussers raakten tussentijds meer bekend met de term. Doordat woke op vele manieren wordt gebruikt weten cultuur-sociologen wel dat het begrip verschillende ladingen heeft. Dat maakt dan de verwarring over de betekenis groter. Felle voorstanders van de vrijheid van meningsuiting zien woke als het smoren van vrijheid, in academische kringen levert het soms hilarische taferelen op. Volgens cultuursocioloog Weyns is het in zekere zin ook zo, maar voorstanders van woke vragen om op een respectvolle manier over minderheidsgroe-pen te praten. Waarom? Omdat bepaalde mensen die beleving voelen, zich onveilig voelen en gehoord en begrepen willen worden.

Verharding en sociaaleconomische individualisering genereert gewoonlijk een toename van het aantal gewelddadige acties; resultante van een veranderd maatschappelijk klimaat. Het ‘optimisme van de jaren zeventig’ sloeg bijvoorbeeld om in het ‘pessimisme van de jaren tachtig’. Naast die sociaaleconomische individualisering kwam daar bovenop nog het wegvallen van de linkse consensus van de jaren zeventig. Dat wil zeggen: de visie van de activisten op wat er allemaal mis was in de wereld spoorde niet meer met wat een groot deel van de bevolking dacht; dit verschijnsel doet zich nog steeds voor en daardoor werd ook de rem van het geweld gehaald en uit activisme zich in verbaal maar ook wel in fysiek geweld. Los daarvan waren de bewegingen in de jaren tachtig en later nauwelijks meer verticaal georganiseerd. Latere revolutionaire bewegingen kampten daardoor met geen of weinig politieke leiding. Hetgeen zich dan uitte in het ontbreken van democratisch centralisme, interne disciplinering en het ontbreken van procedures voor uitsluiting. Daardoor verdwijnt de progressieve consensus, de sociale cohesie en een soci-ale controle. Met als resultaat een mogelijk ontstaan van gewelddadige kernen. Maar wat op het eind van de 20e eeuw nog in de kinderschoenen stond, kreeg allengs in het eerste decennium na de eeuwwisseling steeds meer invloed: de nieuwe media die zich steeds meer hierin lieten gelden. Politiek activisten konden hun boodschap daardoor nu gemakkelijker onder een groot publiek verspreiden en ook adhoc-acties organiseren. Spontaan konden zo groepen in wisselende samenstellingen en binnen verschillende sociale netwerken opereren. Het nadeel: grote demonstraties werden vaak moeilijk beheersbaar, zowel binnen de organisatoren van de demonstraties als voor de autoriteiten. Gevaarlijk is dat activisten die (vermeend) onrecht tot de hunnen maken, in beginsel niet geïnteresseerd zijn in de oplossing ervan. Elke oplossing maakt namelijk een eind aan de misstand waarvan de bestrijding ervan een groot deel van hun leven uitmaakt; zo niet hun hele leven. Ergerlijk is dat die beweging het voor elkaar krijgt alom bekende en veel gelezen boeken, waarin normale taal wordt gebezigd, met dien verstande dat uitdrukkingen soms doorzichtig aangedikt zijn, zorgen dat die herschreven worden door de uitgever. Bewuste verminking door willekeurige anderen; daar moet straf opstaan. Nee, niet het herschrijven is dé oplossing, er moet iets gedaan worden aan de blijkbaar gevoelige, tere zieltjes en mensen weerbaarder maken.