Denk jij kritisch?

Denk jij kritisch?

Het begrip 'kritisch' heeft als onderliggende Griekse woorden kriterion (norm) en kriticos (onderscheiden. Socrates leerde ons dat elke stelling, mening of aanname, minstens twee basisvragen oproept: wat bedoel je en klopt dat wel? Kritisch denken is een feitenanalyse om een oordeel te kunnen vormen, complex en niet gemakkelijk, want kritisch denken impliceert effectieve communicatie en probleemoplossende vaardigheden.

Wij mensen zijn behoorlijk kwetsbaar te worden besmet met zeer onwaarschijnlijke opvattingen en blijven tegen beter weten geloven in aan-names of in complottheorieën. Kritisch denken ontwikkelt zich niet spontaan, tot het zevende levensjaar nemen kinderen alles wel voetstoots aan van hun ouder(s) of opvoeder(s); dat is evolutionair bepaald. Eenmaal in de volwassen-heid nemen mensen dan toch weer vrijwel alles aan wat hun omgeving vindt dat waar is; een kwestie van groepsdruk. Pas als ons brein een goed ontwikkelde basisvaardigheid bezit om te kunnen beslissen of een bewering waar, gedeeltelijk waar of fout is en of een redenering geldig is, kunnen we kritisch denken en hebben we de handvatten om onze natuurlijke aanleg ‘iets te geloven’ te beteugelen en onlogische redeneringen en denkfouten te herkennen en te voor-komen. Een verkregen kritische houding wordt gezien als het vermogen om de informatie die op ons afkomt onbevooroordeeld, open en onaf-hankelijk op zijn waarde te schatten.

De geschiedenis wijst uit dat in een verschuiving, of misschien wel een revolutie, in ieder geval een omwenteling in het denken, een bestaand paradigma of denkbeeld rigoureus wordt verwor-pen. Zo'n paradigma-shift kan verstrekkende gevolgen hebben en zoals we in een wokecultuur zo vaak zien, zelfs leiden tot canceling en uit-sluiting. Dat weten we bijvoorbeeld van de revolutie die ontstond toen de wetenschap verklaarde dat de aarde om de zon draait en niet andersom. Want: 'het idee dat de aarde bewoog was absurd, het kon gewoon niet waar zijn want dan stond de gehele Heilige Schrift vol onzin (OT, boek Jozua: slag bij Gibeon). Inmiddels weten we al eeuwen dat de aarde rond is, maar hoe groot is de kans momenteel dat we de aarde vierkant gaan zien en beschrijven? Ach, in een complot-cultuur weet je het maar nooit.

De historie laat zien dat mensen zich heel lang, zelfs eeuwenlang, kunnen vastklinken aan aannames. Ongeacht hun persoonlijke intelligentie willen mensen dan ook meestal niet toegeven dat ze ongelijk hebben, ook als hun aannames wetenschappelijk onderuit worden gehaald. Psychologisch gezien is gelijk willen hebben in ons brein geprogrammeerd, met als doel macht te verkrijgen. Daarbij wordt het afwijken van een eerder ingenomen standpunt gezien als zwakte (imagoverlies); Schopenhauer vond dat het ook wel met ijdelheid te maken heeft.

In het begin van de 16e eeuw schreef de Poolse monnik Copernicus een werkje (Commentariolus) waarin hij zijn heliocentrisch model introdu-ceerde. En vlak voor z’n dood publiceerde hij nog zijn bekende en tegelijk ook belangrijkste empi-risch wetenschappelijk werk: ‘Revolutionibus orbium coelestium’ (Over de omwentelingen der hemellichamen). Heel nieuw was dat hij hierbij niet afging op autoriteit en aannames, maar metingen deed en modellen maakte. De kerk verbood Copernicus’ werk in 1616 en bovendien zou iedereen die hem zou steunen als ketter te worden gebrandmerkt. De rapen waren gaar toen Galileo Galilei bewees dat het Copernicaans heliocentrisch wereldbeeld van de zon (helios) in het midden van het zonnestelsel, juist was. Dat was lijnrecht tegenover de opvatting van de kerk dat de aarde in het centrum van het heelal stond. De Paus verbood hem dan ook zulke onzin te publiceren. Hij ontliep een veroordeling tot de brandstapel door de Inquisitie, niet omdat hij zijn ‘vergissing’ toegaf, maar omdat hij een zieke oude man was. Wel kreeg hij voor de rest van z’n leven huisarrest.

Kritisch denken verduidelijkt doelen, onderzoekt aannames, onderscheidt verborgen waarden, evalu-eert het bewijs, volbrengt acties en beoor-deelt de conclusies. Soms vergeten we dat een kritisch denkend mens óók bereid moet zijn om ook zijn eigen redeneringen kritisch te evalueren en zijn overtuigingen te herzien wanneer de hier-voor noodzakelijke argumenten zich aanbieden; met andere woorden: het van cruciaal belang is om eigen overtuigingen voortdurend ter discussie durven te stellen. Zelfreflectie, het licht laten schijnen op eigen gedrag en functioneren.

We moeten ons a.h.w. focussen op het aanleren en het ontwikkelen van de intentie om naar waarheid te zoeken, daarbij een open geest te hebben; systematisch, analytisch, nieuwsgierig zijn, vertrouwen hebben in redeneren en voor-zichtig zijn in het trekken van conclusies. Kunnen we hiermee een absolute zekerheid creëren? Neen, de zelfcorrigerende concepten en princi-pes zijn stap voor stap principes, waarbij in een voortschrijdend proces steeds dichter bij de waarheid gekomen kan worden: het demarcatie-probleem van Karl Popper. Wetenschap dient falsifieerbare uitspraken te produceren, wat betekent dat deze uitspraken aan de hand van waarnemingen op hun betrouwbaarheid kunnen worden onderzocht en eventueel kunnen worden weerlegd. Pure logica is kritisch denken niet, er spelen namelijk ook andere processen mee, zoals duidelijkheid, nauwkeurigheid en precisie, maar ook relevantie en betekenis.

Algemeen werd aangenomen dat denken en oordelen in principe evolutionair in ons brein verankerd is. Onder deze heersende mening legde Daniël Kahneman (Princeton USA) een bom, door in 2012 zijn opmerkelijk boek ‘Thinking, Fast and Slow’ (Ons feilbare denken) uit te brengen. Hij stelde dat rationeel denken niet in de natuur van de mens zit, want de menselijke gedachtewereld bestaat uit twee systemen: systeem 1 is een snelle, intuïtieve methode die vanzelf komt, niet afgeschakeld of uitgezet kan worden en systeem 2, een trager bewust proces dat gebruikt kan worden om bijvoorbeeld een complexe vermenigvuldiging op te lossen. Een gedachte die aansluit op de werking van ons oerbrein en de neocortex. Systeem 1 is zeer goed, maar het onbewuste proces faalt voor complexe problemen omdat het vooral gebaseerd is op snelle patroonherkenning. Omgaan met ons bewuste tragere proces van systeem 2 is lastig en vereist discipline. Hierin schuilt de waarheid dat het voor mensen gemakkelijker is onbewuste schijnzekerheid te zoeken in aannames en beweringen die door anderen hardnekkig worden gekoes-terd. Kahneman schreef al eerder over de vermeende veronderstellingen dat mensen weliswaar rationele besluiten kunnen nemen, maar ook aantoonde dat mensen daar op een systematische manier fouten in maken. Zoals: als de toekomstige gevolgen van een besluit onzeker zijn kunnen mensen ingewikkelde situaties niet goed analyseren en ontwikkelen ze dan een duidelijke voorkeur voor de status quo. Ons brein heeft het moeilijk met veranderingen, een wezenlijke ‘onveilige situatie’ waarbij het brein in de regel kiest voor veiligheid. Kritisch staan tegenover gevestigde meningen en opvattingen zorgt vaak voor onbegrip, hoon, spot en verket-tering; ons brein reageert dan met signalen van onveiligheid.

Kritisch denken is een vorm van actief, reflectief en analytisch denken, waarbij we ons niet tevreden stellen met oppervlakkige of intuïtieve verklaringen en het omvat het vermogen om logische verbanden te leggen, valse redeneringen te herkennen en waar nodig bestaande over-tuigingen en ideeën bij te stellen. In ons persoon-lijke en professionele leven worden we dagelijks geconfronteerd met keuzes en beslissingen. Kritisch denken stelt ons in staat om informatie te evalueren, alternatieven te overwegen en wel-overwogen beslissingen te nemen, wat leidt tot betere resultaten. In het digitale tijdperk is informatie niet altijd betrouwbaar, maar kritisch denken helpt ons om informatiebronnen kritisch te beoordelen en onderscheid te maken tussen feiten en misleidende beweringen. Het behelst ook een zeker empowerment, een proces waarbij je wordt gestimuleerd zelfstandig te beslissen en te handelen en voor jezelf op te komen. Empower-ment zorgt dat je grip krijgt op je situatie en/of omgeving; controle, het aanscherpen van bewustzijn en het vergroten van participatie zijn daarbij een must. Belangrijk in het kritisch denken is het behoud van controle, maar ook het proberen de emoties te negeren die ons denk-proces vertroebelen. Belangrijk is je overtui-gingen uit te dagen, daar is durf voor nodig. Daarnaast ook bereid zijn om je eigen over-tuigingen in twijfel te trekken en te heroverwegen als er nieuw bewijsmateriaal beschikbaar is.

Kritisch denken is een essentiële vaardigheid voor je persoonlijke groei en maatschappelijke vooruitgang, door bewust te werken aan het ontwikkelen van je kritische denkvaardigheden kun je bovendien jezelf en anderen helpen om een wereld te creëren waarin de rede en het gezond verstand de boventoon voeren; heel essentieel in onze huidige wereldorde!