Eenzaamheid en ons brein

Eenzaamheid en ons brein.

Als we eenzaamheid diepgaand gaan verkennen komen we uit bij een universele menselijke ervaring die zich in verschillende vormen en gradaties voordoet. Deze emotionele toestand geeft je een gevoel dat jouw sociale behoeften niet volledig worden vervuld. Dat varieert van tijdelijke momenten van afzondering tot een diepgaande en langdurige emotionele toestand. Zoals eerder gezegd, we kennen 3 hoofdsoorten: Sociale Eenzaamheid, Emotionele Eenzaamheid en Existentiële Eenzaamheid.

Je voelt je sociaal eenzaam wanneer je een gebrek aan sociale interactie en connecties ervaart. Dat kan voorkomen als je geïsoleerd raakt, zoals bij een verhuizing, verder met een handicap moet leven, met pensioen gaat of een dierbare verliest. Of door factoren als verlegenheid of sociaal ongemak. Door sociale eenzaamheid kun je een gevoel van leegte krijgen, depressief worden en kan je welzijn verminderen. Deze eenzaamheidsvorm is te voorkomen of goed op te lossen door blijvend aan je sociale netwerk te werken, je kring zoveel mogelijk te vergroten en te streven naar een goede mix van ‘warme’ contacten, vriendschappen en kennissen. Maar ja, eenzaamheid is een wicked problem, waardoor het niet altijd mogelijk is dit zelf te regelen en dan is gekwalificeerde hulp meer dan welkom als deze (grote?) stap tenminste wordt genomen. Prof. Jennie Gierveld zei vaak: we investeren tijdens ons leven wél in financiële zekerheid voor de ‘oude dag’, maar niet in een breed sociaal netwerk!

Moeilijker is het als je emotionele eenzaamheid ervaart wanneer je geen diepgaande emotionele verbindingen kent. Dit kan voorkomen in relaties waarin er geen wederzijds begrip, empathie of emotionele steun is. Ook als je je onbegrepen voelt in je natuurlijke sociale kring of erger in een niet-natuurlijke, maar sterk gewenste sociale kring. Of als je moeite hebt om je ware gevoelens te delen, vaak voorkomend bij introverte mensen. Misschien heb je al begrepen dat het bij deze vorm niet helpt of je mensen opzoekt bij evenementen of gezelligheidsclubs; zonder begeleiding zul je daar een muurbloem blijven en niet meer terug willen komen. Deze vorm van eenzaamheid kan leiden tot gevoelens van isolement en kan een negatieve invloed hebben op je psychisch welzijn.

Dan de Existentiële eenzaamheid die je zou kunnen ervaren als een diep gevoel van afzondering, voortkomend uit de fundamentele vraagstukken van je leven. Dit worstelen met de zin van het leven, ervaar je als je je losgekoppeld voelt van anderen bij een zoektocht naar de diepere betekenis van het leven. Deze eenzaamheidsvorm vergt meestal een goede professionele hulp om niet tot een psychisch geïsoleerd mens af te glijden.

Naast deze 3 hoofdvormen zou je met gemak er nog een belangrijke vorm bij kunnen zetten: de Culturele en Demografische Eenzaamheid. Je kunt je bijvoorbeeld niet vertegenwoordigd of begrepen voelen binnen de cultuur, de gemeenschap of de leeftijdsgroep waarin je leven zich afspeelt. Culturele eenzaamheid kan bijvoorbeeld ook optreden bij etnische minderheden en LGBTQ+-personen. Het gevoel van niet passen of buitengesloten worden kan leiden tot eenzaamheid en een grote negatieve invloed hebben op je identiteitsvorming en welzijn. Omdat de impact van eenzaamheid zo diepgaand is, zowel op individueel niveau als op maatschappelijk niveau, kan dat leiden tot psychische gezond-heidsproblemen, verminderde levenskwaliteit, verminderde productiviteit en zelfs tot fysieke gezondheidsrisico's. Juist ook daarom is het van cruciaal belang dat we als samenleving bewust zijn van de verschillende vormen van eenzaamheid en proactieve stappen nemen om dit te bestrijden.

Het belangrijkste onderscheid dat kan worden gemaakt, is tussen sociale eenzaamheid en emotionele eenzaamheid. Daarbij gaat het respec-tievelijk om het aantal contacten en de kwaliteit van de contacten. Soms voelt iemand beide, dan wordt ook wel gesproken over gecombi-neerde eenzaamheid. De z.g. Affectieve Eenzaamheid als tegenhanger van sociale eenzaamheid, althans in het Engelse taalgebied, is eigenlijk niets anders dan wat we emotionele eenzaamheid noemen. Want affect betekent in de psychologie: een patroon van waarneembaar gedrag waarmee een subjectief gevoel (of emotie) tot uitdrukking wordt gebracht. Affectieve eenzaamheid zou dan betrekking hebben op gevoelsuitingen. Een neutrale term, omdat je ook kunt spreken van positief- en negatief affect. Maar wat wil je daarmee dan zeggen, dat je je gevoel niet goed kan uiten of dat je te weinig affectie ervaart?

Eenzaamheid is een complexe menselijke ervaring die niet alleen wordt bepaald door externe omstandigheden, maar ook een diepe impact heeft op ons brein. Eenzaamheid triggert 'hyper-vigilantie'. Dat wil zeggen dat hersenen op zoek zijn naar sociale dreigingen, wat ons in de verdediging brengt. De redenen waarom eenzaamheid in ons brein kan zitten zijn divers en komen voort uit evolutionaire, neurobiologische, psychologische en sociale factoren. In de evolutie van de menselijke soort speelde sociale cohesie een cruciale rol bij overleving en voort-planting. Ons brein heeft zich ontwikkeld om sociale interacties te faciliteren en beloont ons met positieve gevoelens wanneer we deel uitmaken van een gemeenschap. Eenzaamheid kan worden gezien als een alarmsysteem dat ons waarschuwt voor mogelijke bedreigingen voor onze sociale verbindingen, wat ons dwingt om contact te zoeken met anderen. Maar ook neurobiologische aspecten spelen hierbij hun rol. Onderzoek heeft aangetoond dat eenzaamheid verband houdt met neurobiologische veranderingen in het brein. Eenzame mensen kunnen verschillen vertonen in hersenactiviteit, met name in gebieden die betrokken zijn bij sociale waarneming, beloning en emotieregulatie. Deze verschillen kunnen leiden tot gevoelens van isolatie en angst. Een psychologische mechanisme maakt ons brein gevoelig voor sociale vergelijking. Mensen hebben de neiging zichzelf te vergelijken met anderen en zoeken goedkeuring en acceptatie binnen de sociale groepen waartoe je behoort of wilt behoren. Eenzaamheid kan ontstaan wanneer iemand het gevoel heeft niet te voldoen aan de normen van de groep of wanneer een gebrek aan verbondenheid wordt ervaren. Hoewel eenzaamheid diep verankerd kan zijn in onze biologie en neurologie, worden ervaringen van eenzaamheid ook sterk beïnvloed door sociale en culturele factoren. De moderne samenleving kan leiden tot gevoelens van isolatie door veranderingen in familiedynamiek, digitalisering en individualisering. Doordat eenzaamheid negatieve gevolgen kan hebben voor onze gezondheid, zowel fysiek als mentaal, kan het worden geassocieerd met een verhoogd risico op depressie, angst, hartproblemen en een verminderd immuunsysteem. Deze gezondheidseffecten worden deels verklaard door de invloed van eenzaamheid in ons brein. In essentie is ons brein geprogrammeerd om sociale wezens te zijn, en wanneer we deze sociale verbindingen missen kan dit leiden tot gevoelens van eenzaamheid.

De erfelijkheid van eenzaamheid wordt tussen de 37% en 55% geschat, wat betekent dat een deel van de verschillen tussen mensen in eenzaamheidsgevoelens wordt bepaald door genetische factoren. De genetische invloed lijkt een grotere rol te spelen bij jongeren dan bij ouderen. Het begrijpen van de neurobiologische en psychologische mechanismen achter eenzaamheid kan ons zeker helpen effectievere strategieën te ontwikkelen om dit probleem aan te pakken en de geestelijke gezondheid te verbeteren. Als je je eenzaam voelt wil je daarvan af, het is dan jouw individuele opgave om uit te vinden hoe je doel het best kan worden bereikt, met alle mogelijkheden die je in je hebt en die zo nodig bij te leren zijn. Door open te staan voor communicatie, empathie te tonen, inclusieve gemeenschappen te creëren en te investeren in mentale gezondheidszorg kunnen we eenzaamheid verminderen en het welzijn van individuen en de samenleving als geheel bevorderen. Het is onmiskenbaar een gedeelde verantwoordelijkheid om te werken aan een wereld waarin iedereen zich gezien, gehoord en verbonden voelt.

Ik zou hierna nog wel 10 nevensoorten van eenzaamheid kunnen benoemen, dat doe ik niet, maar één soort wil ik er toch wel uitlichten: Tijdelijke voorbijgaande eenzaamheid na een ‘life-event’. Ken je dit gevoel ook? Je komt thuis van een dancefestival, een werkweek, een vrienden- of vriendinnen weekend of week, waar je binnen die groep een hoge mate van verbondenheid mocht ervaren (“wij’-groep) en je in opperste euforie een ultiem samenzijn mocht beleven. Het eventueel achtergebleven ‘thuisfront’ leefde als gebruikelijk voort en jouw geweldige belevenis kon je met niemand delen. Emotioneel leefde je nog in een andere wereld die abrupt stopte achter je voordeur; erger nog als je single bent. Als je dit eenzaamheidsgevoel ooit hebt beleefd, weet je precies wat voortdurende gevoelens van eenzaamheid met je kunnen doen.