Heb je een ‘Fear of Missing Out’?

Heb je een ‘Fear of Missing Out’ (FOMO)?

In een van de strenge Kartuizerkloosters is een muurschildering te vinden met de tekst: ’O solitudo beate attitudo sola felicitas’ (O zalige eenzaamheid, het enige geluk). Nu is het wel zo dat de Kartuizer monniken zich voor het overgrote deel van hun kloosterleven vrijwillig veroordelen tot het leven in een kluis, niet met elkaar spreken behalve op een wekelijkse wandeling en op feestdagen, en dan nog ook zeer kort. Slechts een klein gedeelte van het dagelijkse programma doen ze samen, voor de rest geven ze zich over aan contemplatie (van contemplatio, het scheiden van iets uit je omgeving), verwant aan het Griekse theoreia (meditatie).

De Belgische psychiater en hoogleraar aan de KU te Leuven Dirk de Wachter, die filosofisch goed onderlegd is, stelt dat de mens in principe al alleen is na het doorknippen van de navelstreng bij de geboorte. Het beste wat de allenige mens dan kan doen is het allenzijn met anderen delen. De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer adviseerde ooit al om dit al vanaf een vroege leeftijd te ontdekken. Want dit maakt niet alleen een einde aan de angst om alleen te zijn, het verzekert ook een groter geluk en rust. En hij ging nog verder: wie geen plezier vindt in eenzaamheid zal niet van de vrijheid houden; Schopenhauer was overigens wel een enorme pessimist.

Gewoonlijk wordt eenzaamheid sociologisch ingedeeld in de begrippen emotionele-, sociale- en existentiële eenzaam-heid; elk met hun eigen aanpak. De laatste vorm van eenzaamheid schurkt dicht tegen een filosofische benadering aan, en ik wil het hier eigenlijk uitsluitend hebben over de filosofische kijk op het begrip eenzaamheid. Existentiële eenzaamheid gaat over zingeving. De opvatting dat eenzaamheid niet alleen gaat om de relatie met anderen (het sociologisch domein), maar vooral om het feit dat we als mens nu eenmaal altijd eenzaam zullen zijn, dat is de kern van een existentiële visie. We vinden dit terug bij de eerdergenoemde Schopenhauer, maar ook bij Simone de Beauvoir en Jean-Paul Sartre.

Existentiële eenzaamheid: we kennen het begrip misschien allemaal, weten wat het is, maar spreken er meestal niet over. Want hoe dan ook, eenzaamheid is en blijft een taboe in onze samenleving; zeker onder jongeren en mensen in de bloei van hun leven. Ons mantra is nu eenmaal: 'succesvolle' mensen behoren niet eenzaam te zijn. Het gekke is, dat als iéts ons universeel met elkaar verbindt, het de eenzaamheid wel is. Existentieel gezien is ieder mens eenzaam, maar daar komen we vaak pas achter als we ons realiseren dat niets zeker is in ons bestaan. De grote crisissituaties in ons leven, ziekte, dood, verlies, verandering, verantwoordelijkheid en keuze, kunnen nu eenmaal enkel en alleen door jou (en mij) als individu gedragen worden. Verdriet kan nog wel gedeeld worden, maar toch blijf je uiteindelijk alleen met je verlies en verantwoordelijkheden. Ziekte en angst voor de dood: we staan er als individu alleen voor. De ervaring van het ziek zijn en de angst om emotioneel te delen met anderen enerzijds en de ultieme ervaring van de eindigheid dwingt ons als individu om enkel en alleen bij jezelf te blijven; ofwel: veroordeeld tot onszelf. Existentieel-psycholo-gisch gezien stelt de existentieel eenzame mens steeds opnieuw vragen over de zin van het leven die eigenlijk heel normaal zijn. Zijn vooronderstellingen over de werkelijkheid slaan toch eenmaal weg doordat de sociale cohesie waarin hij zich veilig waant als een bubbel uit elkaar spat; de eenzaamheid die ervaren wordt moet men dan leren alleen dragen.

Angst om iets te missen, bekend als FOMO, is een psychologisch fenomeen dat wordt gekenmerkt door de angst dat anderen een plezierige ervaring hebben of dat er interessante gebeurtenissen plaatsvinden zonder dat je erbij bent. Het verwijst naar de angst of bezorgdheid dat je niet op de hoogte bent van, deelneemt aan, of geniet van iets belang-rijks of plezierigs dat anderen wel ervaren.

Juist sociale media voeden vaak die gevoelens, waardoor mensen regelmatig updates gaan delen over hun activiteiten en sociale evenementen. Het constante blootstellen aan deze updates kan leiden tot het gevoel dat anderen een beter leven hebben. Hellemaal onschuldig is het ook niet, want het kan leiden tot nervositeit, stress, depressie, eenzaam-heid, en uiteindelijk het gevoel van sociale isolatie. Een gevaarlijke spagaat van sociaal geïsoleerd raken ondank een bulk aan ‘likers’ en volgers. Sociale media geven ook heel vaak een vertekend beeld. Als mens hebben we de neiging om uitsluitend onze beste momenten te delen. Dit kan leiden tot een vertekend beeld van de werkelijkheid en het gevoel van gemiste kansen. Langdurige FOMO kan negatieve gevolgen hebben voor de mentale gezondheid.

Heb je een ‘Fear of Missing Out’ is de kop van dit blog, maar evengoed had ik kunnen vragen: ‘Heb je een ‘Joy of Missing Out’ (JOMO). Dat geeft een andere houding weer, een mentaal veel gezondere houding. Aanhangers van deze stroming genieten juist van het missen van bepaalde gebeurtenissen en vinden voldoening in het maken van bewuste keuzes over hun sociale activiteiten. Daarnaast kun je ook heel bewust strategieën toepassen om met Fomo om te gaan. Dit kan onder meer inhouden dat je je sociale mediagebruik beperkt, meer bewustzijn creëert over je eigen behoeften en prioriteiten, en jezelf toestaat om te genieten van de momenten die je wel meemaakt. Het is ook essentieel om te onthouden dat sociale media niet altijd een accuraat beeld geven van het werkelijke leven en dat het belangrijk is om keuzes te maken die bijdragen aan jouw welzijn, in plaats van je te laten leiden door de angst om iets te missen.

Beleidmakers willen eenzaamheid ‘bestrijden’, maar doorgronden de essentie van deze complexe gemoedstoestand niet, waardoor het steeds weer gedoemd is te mislukken. Ik haal de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett aan die stelt dat er geen andere dimensie is dan de materiële. Wij zijn het gevolg van kettingreacties zonder plan of doel, ‘die zich ooit voltrokken ver na de oerknal’, het begin van ruimte, tijd en leven. Dat heeft geleid tot waar we nu zijn, en tot wie wij nu zijn: materie die door de tijd heen zichzelf – materie – is gaan begrijpen. Wij doen dat door zelfreflectie, talige reflectie op ons eigen zijn. Als mensen zijn we vermoedelijk de enige dieren die beseffen dat we leven, mogelijk gemaakt door ons zenuwstelsel. En onze taal reikt ons de woorden daarvoor aan, wat ons maakt tot de machtigste wezens op aarde.

Eenzaamheid is een puur menselijk talent. Als mens hebben we het evolutionaire voordeel tot zelfreflectie, het besef dat we leven. Enerzijds een voordeel, maar anderzijds beseffen we ook een gevoel van verlorenheid. Dat bijzondere en prachtige vermogen tot reflectie is juist wat ons eenzaam maakt. In die zone van zelfonderzoek en zelfbeheer kan de kiem van existentiële eenzaamheid wortel schieten.

Existentieel-psychologisch gezien is de existentieel eenzame mens die vragen stelt over de zin van het leven heel normaal: zijn vooronderstellingen over de werkelijkheid zijn weggeslagen doordat de sociale cohesie waarin hij zich veilig waande als een bubbel uit elkaar is gespat. De eenzaamheid die ervaren wordt moet men dan leren alleen te dragen. Maar ook heel vaak lopen, heel pragmatisch, ‘bewust eenzamen’ te hoop tegen die steeds aanwezige onveranderlijke zelfreflectie en zoeken dan toch weer aansluiting bij anderen om daaraan te ontkomen.