Waarom zijn er zoveel eenzame mensen?

Waarom zijn er zoveel eenzame mensen?

In 2022 gaf 49% van de volwassen bevolking van 18 jaar en ouder aan eenzaam te zijn. Daarvan is 34% matig eenzaam en 14% voelt zich sterk eenzaam. Wat is in eenzaamheid? Nee, niet dat je alleen bent, wél dat je het gevoel hebt dat het niemand wat uitmaakt hoe het met je gaat. Je leest het goed: eenzaamheid is een subjectief gevoel, geen toestand. Eenzaamheid is heel vaak goed aan te pakken, daar is wel een maar aan gebonden: zonder te meten is het onmogelijk te weten welk soort eenzaamheid je ervaart en ook de mate ervan.

Socioloog Jenny Gierveld, emeritus hoogleraar Sociologie en Sociale Gerontologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam (VU) ontwikkelde een eenzaamheidsschaal, waardoor de mate van eenzaamheid meetbaar werd. Als je mensen bevraagt is uit de test te concluderen of en in welke mate iemand eenzaam is; de indirecte methodiek voorkomt sociaal gewenste antwoorden. Hulp bieden aan eenzamen kan nooit effectief zijn zonder vaststelling van het soort en de mate van eenzaamheid. 'Ouderen zijn eenzaam', bijvoorbeeld, is een volstrekt pertinente denkfout. Bijstandsmoeders met jonge kinderen zijn dat weer bovengemiddeld veel. De financiën beletten doorgaans de opbouw van een deugdelijk sociaal netwerk, naar bijeenkomsten gaan, een buurtcafé bezoeken of daten kost altijd geld. Een minimuminkomen en/of schulden hebben directe consequenties voor de mate waarin mensen in een samenleving kunnen participeren. Onder kinderen en pubers bestaat wel degelijk eenzaamheid. Meer dan 11% van alle leerlingen heeft suïcidale gedachten, waarbij opvalt dat dit percentage onder leerlingen van Turkse en Surinaamse afkomst nog hoger ligt. Naast psychische problemen, persoonlijkheidsfactoren, gezinsproblemen en gedragsproblemen is eenzaamheid een belangrijke factor, in de praktijk blijkt het dan meestal te gaan om een combinatie van factoren.

Eenzaamheid kent geen uiterlijke kenmerken, het zou ook direct iemands kwetsbaarheid tonen. Ontzettend moeilijk, want met een positieve uitkomst zullen mensen je misschien wel gaan veroordelen, uitlachen of je gevoelens bagatelliseren. Het sociale discours kent de term ‘wicked problem’, ook eenzaamheid valt daar onder. Het is een meervoudig probleem, met vaak hardnekkige vraagstukken op het terrein van armoede, participatie, lichamelijke- of geestelijke gebreken en sociale acceptatie. Ze hebben bovendien vaak onderliggende afhankelijke oorzaken, waardoor het probleem dat eenzaamheid wordt genoemd niet eenvoudig is op te lossen. Het maatschappelijk werk drukt het zo uit: ‘de complexiteit van de vraagstukken belet het om het probleem met één maatregel door één actor op te lossen’. Met andere woorden, vaak heeft de aanbrenger van het probleem toch ook weer anderen, al dan niet uit andere disciplines, nodig om het gezamenlijk te duiden en aan te pakken en zodoende het gewenste maatschappelijk resultaat te verkrijgen. Eenzaamheid manifesteert zich dwars door leeftijdsfasen en sociale status. Ouderen zijn wel bovengemiddelde kanshebbers. Verlies van leeftijdsgenoten of kwaliteitscontacten (partner), niet in staat zijn zich buiten de huiselijke omgeving te begeven en het naarmate men ouder wordt ondervinden van ingrijpende gebeurtenissen in het leven, spelen daarin een grote rol.

De overheid doet met regelmaat een beroep op de samenleving ‘iets te doen aan eenzaamheid’. Dat klinkt positief, maar is ingewikkelder dan het organiseren van contactbijeenkomsten. Bovendien speelt het tijdsperspectief in relatievormen eveneens een duidelijke rol in de beleving van eenzaamheid. Een discrepantie tussen een gerealiseerde en een gewenste relatie kan ernstig worden ervaren als de betrokkene dit niet binnen een redelijk termijn kan oplossen. Dan hebben we het eigenlijk over persoonlijke standaards die vanwege de onbalans kunnen leiden tot een gevoel van eenzaamheid. Eén ding moge duidelijk zijn: activiteiten opzetten voor eenzamen om mensen te ontmoeten helpen lang niet altijd. De sleutel ligt vaak bij de eenzame zelf, ze zijn vaak overgevoelig voor afwijzing en daardoor kunnen hun waarnemingen ernstig vervormen. Wij mensen hebben allemaal een ‘sociale antenne’ en met genoeg verbinding zal eenzaamheid niet snel optreden. Bij een minder goed afgestelde antenne zien mensen met weinig binding vooral afwijzingen, ook waar die er niet zijn. Hun sociale antenne herkent in de regel minder goed gezichtsuitdrukkingen, waardoor neutrale gezichtsuitdrukkingen eerder worden geïnterpreteerd als negatief. Dat houdt in dat als zij naar een ontmoetingsbijeenkomst gaan, hoe goedbedoeld ook opgezet, vaak het idee hebben dat anderen negatief zijn. In hun waarneming zal dan vooral blijven hangen dat de mensen niet aardig waren, met als gevolg een nog grotere eenzaamheid.

Tussen mensen zijn grote verschillen hoe dingen worden ervaren, waarnemingen zijn altijd subjectief. De enorme hoeveelheid informatie die onze zintuigen voortdurend ontvangen is te veel om te verwerken, onbewust filteren we informatie door weglating, vervorming en generali-sering. De interpretatie van onze waarnemingen staat ook onder invloed van eerdere ervaringen, onze wensen, verwachtingen en emoties. In de evolutionaire default -de standaardinstelling van ons brein- zijn we als mensen extra alert op bedreigingen en gevaar. Gebrek aan contact en verbinding ervaren we als een regelrechte bedreiging. Gedachten, gevoel en gedrag beïnvloeden elkaar voortdurend. Gevoelens van eenzaamheid resulteren vaak in het zich terugtrekken, wat dan vervolgens met zich meebrengt dat sociale informatie als negatief wordt ervaren. En wat dán weer leidt tot ontwikkeling van nog meer negatieve gedachten. Deze neerwaartse spiraal bij het (langdurig) ervaren van eenzaamheid heeft grote impact op de waarneming en daarmee op het gedrag. Eenzaamheid houdt zichzelf zo in stand en versterkt zichzelf.

Jongeren denken vaak dat eenzaamheid is op te lossen met behulp van sociale media? Brené Brown, onderzoeks-hoogleraar maatschappelijk werk aan de University of Houston wijst dit volledig van de hand. ‘Ze verwarren communicatie met verbondenheid, maar dat is niet hetzelfde. Wat wel helpt zijn gesprekken van persoon tot persoon en niet hoeveel mensen een bericht op sociale media liken’. Facebook of Instagram kunnen wel gebruikt worden om contacten op te sporen, maar daarna is het raadzaam om in persoon ergens af te spreken, te bellen of te appen.

Tot besluit: eenzaamheid is hoofdzakelijk een gemis aan verbinding en alleen efficiënt aan te pakken door het gevoel van verbinding te herstellen. Daarvoor is het nodig dat mensen elkaar weer of meer gaan ontmoeten en daarnaast ook weer leren hoe dat eigenlijk moet. Eenzaamheid is nooit van alle tijden geweest. Driekwart eeuw geleden bestond de televisie nog niet en tachtig jaar geleden had men hoogstens een drietal radiozenders via een distributiesysteem ter beschikking. De telefoon werd alleen in huis gehaald als dit zakelijk noodzakelijk was. Om elkaar te ontmoeten en contact te onderhouden moest men het huis uit. Een overgroot deel van de bevolking bezocht nog de zondagse kerkdienst en maakte daarnaast ook gebruik van wekelijkse kerkelijke- of verenigingsactiviteiten. De eerste supermarkten opende hun deuren pas ongeveer 60 jaar geleden, in buurtwinkels werd je persoonlijk bediend. Plots ontstonden ook ‘uit het niets’ grote onpersoonlijke nieuwbouwwijken, de horizontale migratie nam meer en meer toe en als een dief in de nacht sloop de eenzaamheid ons leven binnen. Allereest door migratie van mensen naar de steden die daar dan vervolgens ‘verloren raakten’. Hierin speelt de technologie eveneens een rol, uit een onderzoek blijkt dat mensen die geen sociale media gebruiken overwegend gelukkiger zijn en elkaar sneller gaan opzoeken. Telefoons en andere apparaten leiden ons de hele dag af en dat zijn we als een veelheid van contacten gaan zien: een mager substituut waardoor we minder in werkelijk contact staan met anderen. We doen minder met elkaar en verleren het om ons te verhouden tot mensen die anders zijn dan wij.

Er zijn 3 hoofdsoorten van eenzaamheid: de makkelijkste oplosbare is de Emotionele eenzaamheid: het gevoel dat het niet lukt om gevoelens te delen, missen van een intieme partner, de Sociale eenzaamheid: het missen van vrienden, vriendschap in je leven en de Existentiële eenzaamheid, een gemis aan zingeving. Maar er bestaan er nog meer, zoals de relationele eenzaamheid in een relatie waar ik het in mijn blog over ‘Je relatie’ eerder had. Een volgende keer een meer uitgebreide onderverdeling.